Konkurs Powstanie Wielkopolskie
Materiały do etapu szkolnego Konkursu Wiedzy o Powstaniu Wielkopolskim
Na poszczególnych poziomach obowiązuje materiał przypisany do danej klasy plus wiadomości umieszczone wcześniej.
Klasa IV
1. Powstanie Wielkopolskie rozpoczęło się 27 grudnia 1918 r. w Poznaniu.
2.Bezpośrednią przyczyną wybuchu tego powstania był przyjazd do stolicy Wielkopolski Ignacego Jana Paderewskiego, wybitnego pianisty i dyplomaty w dniu poprzednim oraz wzrost nastrojów patriotycznych.
3.Pierwsze ofiary powstania (przy ataku na gmach policji) to pochodzący ze Śniat Franciszek Ratajczak oraz Antoni Andrzejewski.
4. Z Poznania powstanie rozszerzyło się na całą Wielkopolskę.
Ukształtowały się IV fronty:
– północny (oparty o rzekę Noteć),
– zachodni (do rzeki Obry),
– południowy (do miejscowości: Zduny, Ostrzeszów, Odolanów),
– południowo-zachodni (lub inaczej nazywany odcinek: Grupa ,,Leszno”).
5. Dowódcy Powstania Wielkopolskiego:
– major Stanisław Taczak,
– gen. Józef Dowbor-Muśnicki.
6. Powstanie Wielkopolskie oficjalnie zakończył rozejm w Trewirze – 16 lutego 1919 r.
7. Tereny zdobyte przez Polaków w czasie tego zwycięskiego zrywu na mocy traktatu wersalskiego z czerwca 1919 r. włączone zostały do Rzeczpospolitej.
Opracowała: Mariola Wałkiewicz
Klasa V
1. Pierwsza wojna światowa (1914-1918) i przegrana w niej Niemiec wpłynęła na wzrost nastrojów niepodległościowych w zaborze pruskim. Wybuch rewolucji listopadowej w 1918 r. w Niemczech spowodował chaos i słabość sił niemieckich na terenach polskich. Wszystko to zachęciło Polaków do walki o oderwanie Wielkopolski od Niemiec.
2.Władzę cywilną w Wielkopolsce sprawowała Naczelna Rada Ludowa, która była przeciwna wybuchowi powstania.Liczyła na pomoc państw ententy, chciała zdobyć autonomię i pokojowo odebrać od Niemiec wszystkie ziemie zaboru pruskiego.Gdy już wybuchło powstanie, Komisariat NRL w dniu 8 I 1919 r. przejął oficjalnie władzę nad tym zrywem wolnościowym.
3. Konferencja pokojowa kończąca I wojnę światową obradowała od stycznia do czerwca 1919 r. w Wersalu pod Paryżem. Na czele polskiej delegacji na tej konferencji stali:
a) Ignacy Jan Paderewski
b) Roman Dmowski
4.Traktat wersalski z 28 czerwca 1919 r. ustalił granicę polsko-niemiecką, przyznając Polsce Pomorze Wschodnie bez Gdańska i prawie całą Wielkopolskę.
5.W czasie walk w Powstaniu Wielkopolskim zginęło ok. 2 tyś. powstańców.
6. Znaczenie Powstania Wielkopolskiego:- przyczyniło się do przyznania Wielkopolski Polsce na konferencji pokojowej,- nastąpił wzrost aktywności niepodległościowej wśród Polaków zamieszkujących pod pruskim zaborem w 1919 r. (Pomorze, Śląsk).
Opracowała: Mariola Wałkiewicz
Klasa VI
1. Naczelnej Radzie Ludowej w Poznaniu podlegały Powiatowe Rady Ludowe.
Przewodniczącym takiej rady w Grodzisku Wielkopolskim był podporucznik Kazimierz Zenkteler, późniejszy dowódca frontu zachodniego.
Ramieniem zbrojnym rad ludowych była Straż Ludowa. Miała ona charakter legalny i jej istnienie było uznane przez władze pruskie. Zadaniem jej było dbanie o porządek i bezpieczeństwo w Wielkopolsce.
Drugą legalną formacją zbrojną, która miała spełniać podobne cele, była Służba Straży i Bezpieczeństwa. Jej oddziały powstawały w różnych miejscowościach. Potem często zmieniały się w kompanie powstańcze.
Na terenie Grodziska już 27 XII 1918 r. działało dowództwo, które konsekwentnie realizowało plany przygotowane przez podporucznika Kazimierza Zenktelera. Był on faktycznym inicjatorem utworzenia frontu zachodniego. Z tychże względów Zenkteler otrzymał następnie nominację na dowódcę V Okręgu Wojskowego (potem II), z siedzibą w Grodzisku Wielkopolskim.
Z tym to ośrodkiem powstańczym powiązały swe działania grupy powstańcze w Buku, Zbąszyniu, Opalenicy, Rostarzewie, Rakoniewicach, Wielichowie, Przemęcie, Wilkowie Polskim, Kamieńcu …
Wieczorem 27 XII 1918 r. pluton kompani grodziskiej pod dowództwem Ludwika Kowalki wyruszył do Opalenicy. Powstańcy z Opalenicy i Grodziska rozkręcili tor kolejowy Zbąszyń – Poznań, po czym rozbroili nadchodzące posiłki niemieckie. Równocześnie pozostała część kompani powstańczej obsadziła most kolejowy i dworzec w Grodzisku, spodziewając się oddziałów niemieckich z kierunku Wolsztyna.
Grodzisk został opanowany przez siły polskie bez walki.
Działania powstańcze zostały skierowane na: Nowy Tomyśl, Wolsztyn, Zbąszyń, Kopanicę, Babimost, Kargowę i Miedzichowo. Powstańcom nie udało się zająć Zbąszynia. Niemcy odbili z rąk polskich Babimost i Kargowę. Było to związane przede wszystkim z ich znaczną przewagą w uzbrojeniu. Polacy utrzymali pozostałe zdobycze.
2.W styczniu 1919 r. w Parzęczewie został utworzony Baon Parzęczewski, składający się z dwóch kompanii. Na jego czele stanął inż. Władysław Wolniewicz. Oddział ten brał potem udział w walkach na froncie zachodnim.
Opracowała: Mariola Wałkiewicz
Klasa VII
Po powstaniach narodowych w drugiej połowie XIX w., zlikwidowano Wielkie Księstwo Poznańskie, Rzeczpospolitą Krakowską i Królestwo Polskie. Państwa zaborcze, przede wszystkim Rosja i Prusy, nasiliły walkę z Polakami.
W zaborze pruskim rozpoczęto germanizację we wszystkich dziedzinach. Nazwy polskie zmieniono na niemieckie. Język polski został całkowicie usunięty ze szkół; za jego używanie groziły kary. Jedynym przedmiotem, na którym można było się nim posługiwać, była religia. Ale i tego władze niemieckie wkrótce zabroniły. Wtedy we Wrześni wybuchł strajk szkolny przeciwko nauczaniu religii w języku niemieckim (1901r.). Został on stłumiony. Przez Wielkopolskę przeszła fala takich wystąpień.
Aby wykupić ziemię od Polaków, utworzono Komisję Kolonizacyjną. Kiedy działania Komisji nie przynosiły efektów, władze pruskie wprowadziły przepisy zabraniające wznoszenia przez Polaków nowych budynków. Za symbol walki z nimi uchodzi Michał Drzymała, który nie otrzymawszy zgody na budowę domu, zamieszkał w wozie cyrkowym.
Niemcy wydali również tzw. ustawę kagańcową, która zabraniała używania języka polskiego podczas zebrań publicznych.
Polacy jednak nie poddawali się. Przystąpili do ,,pokojowej walki” z Niemcami. Celem tej walki, którą nazywa się „najdłuższą wojną nowoczesnej Europy”, było zachowanie polskości. Trwała ona prawie przez cały wiek XIX, ale jej nasilenie przypadło na drugą połowę tego wieku.
Polacy założyli Towarzystwo Oświaty Ludowej i Towarzystwo Czytelni Ludowych, które zajmowały się nauczaniem języka polskiego, wypożyczaniem polskich książek. Rozpoczęto tajne nauczanie; w domach prywatnych uczono języka polskiego, polskiej historii i geografii. W razie wykrycia tego przez Niemców, groziły kary grzywny lub więzienia.
Polacy tworzyli tez swoje banki spółdzielcze, które udzielały im korzystnych kredytów i pożyczek. Bardzo popularne były chóry i towarzystwa śpiewacze.
Młodzież chętnie działała w skautingu (odpowiedniku dzisiejszego harcerstwa). Skauci uczestniczyli w zajęciach, które miały ich przygotować do przyszłej walki zbrojnej (m.in. ćwiczyli musztrę, strzelanie). Wcześniej tego typu działania podjęło Towarzystwo Gimnastyczne ,,Sokół”. Po cichu formowano drużyny bojowe, gromadzono broń i rozdzielano zadania na wypadek wybuchu walk. Najaktywniej zajmowała się tym Polska Organizacja Wojskowa (POW), powstała w lutym 1918 r.
Szkolenie przyszłych żołnierzy odbywało się pod pozorem zajęć gimnastycznych czy ćwiczeń straży pożarnej. Bojownicy z POW, ,,Sokoła” i innych organizacji zjednoczyli się w listopadzie 1918 r., tworząc formacje zbrojne – Służby Straży i Bezpieczeństwa. Oficjalnie miały zagwarantować porządek i zadbać o bezpieczeństwo. Oddziały polskie były dobrze zorganizowane, brakowało im jednak uzbrojenia. Byli gotowi walczyć o odzyskanie niepodległości.
W początkach listopada 1918 r. ujawnił się, istniejący od dłuższego czasu w konspiracji, Centralny Komitet Obywatelski, który przekształcił się w Naczelną Radę Ludową (NRL). Pełnił on rolę władzy cywilnej. Skupiał polskich posłów do Reichstagu (parlamentu Rzeszy) i sejmu pruskiego oraz przedstawicieli organizacji społecznych. W innych miastach zaboru pruskiego lokalni działacze tworzyli polskie rady ludowe. W połowie listopada utworzono Komisariat NRL jako organ wykonawczy. W jego skład weszli: Wojciech Korfanty, ks. Stanisław Adamski, Adam Poszwiński; później dołączyli Władysław Seyda i Józef Rymer. Komisariat NRL koordynował polskie działania polityczne , a za swą reprezentację na terenie międzynarodowym uznał Komitet Narodowy Polski w Paryżu.
Dla zapewnienia bezpieczeństwa, z inspiracji władz niemieckich, powołano Straż Obywatelską. Miała pełnić funkcje sił porządkowych. Niemcy liczyli na to, że wspólnie z NRL, przy użyciu Straży Obywatelskiej uda się zapanować nad wzrostem nastrojów niepodległościowych oraz zamieszaniem w Wielkopolsce. Oddziały Straży Obywatelskiej miały się składać z Polaków, Niemców i Żydów.
W końcu listopada Straż Obywatelska zmieniła nazwę na Straż Ludową. Wkrótce te oddziały Polacy podporządkowali interesom polskim. Zaczęto je formować także w poszczególnych powiatach.
W dniach 3 – 5 grudnia przedstawiciele rad ludowych z Poznańskiego, Śląska, Prus Wschodnich i Zachodnich zjechali do Poznania na Sejm Dzielnicowy. Na zakończenie obrad wydano komunikat, że ich dążeniem jest odbudowanie państwa polskiego i potwierdzono władzę NRL jako polskiej reprezentacji na tym terenie.
W Poznaniu Polacy odwołali burmistrza miasta – Niemca i powołali na to stanowisko Jarogniewa Drwęskiego. Napięcie rosło. I Polacy, i Niemcy czekali…
Opracowała: Mariola Wałkiewicz
Klasa VIII
Do Polski zaproszony został tymczasem przez rząd warszawski Ignacy Jan Paderewski. Towarzyszyła mu grupa alianckich (francuskich, brytyjskich i amerykańskich) oficerów. Do Poznania zaprosiła go NRL. Paderewski i delegacja aliantów przybyli brytyjskim okrętem wojennym do Gdańska (26 grudnia). Osobiście witał ich Wojciech Korfanty – przewodniczący NRL. W drodze do Poznania Niemcy próbowali w Rogoźnie zawrócić pociąg wiozący gości, ale bez rezultatów.
Kiedy po południu pociąg wjechał na Dworzec Główny, Paderewskiego powitały tysiące Polaków. Witający go trzymali zapalone pochodnie, ponieważ Niemcy wyłączyli prąd w mieście. Polacy utworzyli szpaler wzdłuż trasy, którą jechał Paderewski karetą, zaprzężoną w białe konie. Na siedzibę dla niego i delegacji aliantów przeznaczono hotel ,,Bazar”, który został udekorowany flagami polskimi i alianckimi – tak jak całe miasto. Polacy obstawili hotel uzbrojonymi żołnierzami Straży Ludowej, w obawie przed Niemcami.
Wieczorem, z okna balkonu wychodzącego na plac Wolności, Paderewski wygłosił do zgromadzonych Polaków przemówienie. Zostało przyjęte owacyjnie.
W południe 27 grudnia odbył się pokojowy pochód około 10 tys. polskich dzieci pod ,,Bazar”.
Niemcy także przystąpili do działania. Chcieli pokazać przedstawicielom aliantów, że Poznań jest niemiecki. Pod Teatrem Wielkim (Operą) zorganizowali wiec młodzieży, a po południu pochód niemieckich mieszkańców miasta, który przeszedł przez centrum Poznania. Uczestnicy śpiewali hymn i niemieckie pieśni patriotyczne. Jednocześnie zrywali polskie i alianckie flagi oraz niszczyli znajdujące się na trasie pochodu polskie sklepy i kwiaciarnie.
W mieście robiło się coraz niebezpieczniej.
Polacy wysłali pismo protestacyjne do Niemców. Dowódca oddziałów polskich ochraniających ,,Bazar”, obawiając się o bezpieczeństwo gości, wydał rozkaz użycia broni. Polacy zajęli również sąsiedni gmach muzeum. Zaczęli także usuwać Niemców z ulic między Zamkiem a placem Wolności. Doszło do walk o budynek Prezydium Policji. Śmiertelnie ranni zostali Franciszek Ratajczak i Antoni Andrzejewski.
Rozpoczęło się powstanie. Walki ogarnęły całe miasto. O północy (z 27 na 28 grudnia) Polacy opanowali budynek Prezydium Policji, a następnie Pocztę Główną i Fort VII. Bardzo duże znaczenie miało zdobycie arsenału broni, znajdującego się na Garbarach. W dalszej kolejności zajęli Dworzec Główny, aby Niemcy nie mogli sprowadzić do Poznania dodatkowych oddziałów wojskowych.
Również 28 grudnia powstańcy zdobyli Fort Grolmana, koszary przy ulicy Bukowskiej i Ułańskiej oraz koszary na Sołaczu. W nocy natomiast opanowali koszary znajdujące się przy ulicy Solnej.
Cały czas trwały rozmowy między władzami polskimi i niemieckimi, wzajemnie obarczali się winą za zaistniałą sytuację. NRL zawarła porozumienie z Niemcami, na mocy którego powstała polsko – niemiecka Komenda Miasta.
Nie udało się jednak doprowadzić do uspokojenia sytuacji w mieście. Walki trwały nadal.
W tej sytuacji NRL powołała Dowództwo Główne wojsk powstańczych. Jego siedziba mieściła się w hotelu ,,Royal”, przy ulicy św. Marcin. Właścicielka hotelu oddała go na potrzeby władz powstańczych. Głównodowodzącym NRL mianowała majora Stanisława Taczaka, byłego oficera wojsk pruskich.
29 rudnia Polacy zdobyli Cytadelę. Znajdujące się tam duże magazyny broni przeszły w ręce Polaków. Pozostało jeszcze Biedrusko, gdzie mieściła się Szkoła Podchorążych oraz lotnisko Ławica. Szkołę Podchorążych, na wieść o zdobyciu Poznania przez powstańców, Niemcy opuścili. Do przechwycenia Ławicy Polacy przymierzali się kilkakrotnie. Plany musiały być tak opracowane, aby nie zniszczyć stojących tam samolotów. Na Ławicę uderzono w nocy z 5 na 6 stycznia. Dowodził akcją podporucznik Andrzej Kopa. Po kilku godzinach walk Niemcy skapitulowali. 6 stycznia Ławica została zajęta przez Polaków. 26 zdobytych samolotów dało początek powstańczemu lotnictwu.
Poznań był wolny.
Za przykładem Poznania powstanie ogarnęło całą Wielkopolskę. Żywiołowo formowały się oddziały powstańcze, które przepędzały wojska niemieckie, likwidowały władze pruskie, wyzwalały okoliczne miejscowości.
W dniu 8 stycznia 1919 r. Komisariat NRL przejął oficjalnie władzę na wyzwolonym obszarze, spolszczono administrację i szkolnictwo, anulowano antypolskie ustawy pruskie.
W sposób żywiołowy i spontaniczny powstanie rozprzestrzeniło się po całej Wielkopolsce. W ciągu 15 dni powstańcy opanowali 4/5 terytorium historycznej Wielkopolski. W połowie stycznia zakończyła się pierwsza faza walk powstańczych, mająca charakter partyzancki; wtedy front powstańczy opierał się o rzekę Noteć na północy, o jeziora i błota obrzańskie na zachodzie, a na południu sięgał po Rawicz, Zduny i Ostrzeszów. Coraz silniejszy opór wojsk niemieckich zmusił powstańców do przejścia do walk pozycyjnych, obronnych. Linia walk wynosząca ok. 600 km podzielona została na IV fronty:
– północny ( dowodził nim ppłk Kazimierz Grudzielski)
– zachodni (ppor. Kazimierz Zenkteler, później płk Michał Milewski)
– południowo – zachodni – lub inaczej: grupa ,,Leszno” ( ppor. Bernard Śliwiński)
– południowy (por. Władysław Wawrzyniak).
Na froncie północnym krwawe boje toczono o Czarnków, Chodzież, Margonin, Kcynię, Szubin, Żnin, Inowrocław, Rynarzewo i Łabiszyn.
Na froncie zachodnim walki koncentrowały się na trzech odcinkach: międzychodzkim, zbąszyńskim i wolsztyńskim. 2 lutego 1919 r. udało się na przeciąg kilku dni zająć najdalej na zachód wysuniętą miejscowość – Nowe Kramsko koło Babimostu.
Na froncie południowym i południowo –zachodnim najpoważniejsze walki toczyły się w rejonie Leszna, Rawicza, Miejskiej Górki, Zdun, Odolanowa i Ostrzeszowa.
11 stycznia 1919 r. Komisariat NRL, po konsultacji z Józefem Piłsudskim, mianował nowego dowódcę sił zbrojnych. Był nim generał Józef Dowbor – Muśnicki, wywodzący się z armii rosyjskiej, organizator i dowódca I Korpusu Polskiego w Rosji. Obowiązki swoje objął od 16 stycznia. Wraz z nim przybyła grupa ok. 200 oficerów. Nowy głównodowodzący kontynuował energiczne działania swojego poprzednika, zmierzające do rozbudowy sił powstańczych, wzmocnienia ich dyscypliny oraz ujednolicenia organizacyjnego. Było to warunkiem niezbędnym do podejmowania dalszych pomyślnych działań, a przede wszystkim obrony dotychczasowych zdobyczy.
Do połowy stycznia powstańcy opanowali w zasadzie całą Wielkopolskę. W Berlinie trwała rewolucja, żołnierze niemieccy byli zdemoralizowani przegraną wojną.
Niemiecki rząd zwodził Polaków w negocjacjach, próbując zyskać na czasie. Do połowy stycznia Niemcy nie mieli wystarczających sił w obwodzie, by walczyć w Wielkopolsce. Później sytuacja zaczęła się zmieniać. Niemieccy żołnierze chętnie zaciągali się do walk na wschodzie, gdzie za walkę z powstańcami dostawali pieniądze. Front ustabilizował się około 50 – 70 km od Poznania, ale sytuacja powstańców nie była dobra. Na pomoc Warszawy nie można było liczyć.
Od połowy stycznia rozpoczął się kolejny okres walk. Charakteryzowały się one odejściem od działań partyzanckich. Liczebny wzrost sił powstańczych (w końcu stycznia liczyły one ok. 28 tyś. żołnierzy i oficerów) oraz ich ściśle wojskowa organizacja – sprzyjały regularnym działaniom zbrojnym. Dotychczasowe ochotnicze oddziały powstańcze przekształcono w regularną armię. Zorganizowano pobór rekruta, produkcję broni i amunicji oraz szkoły podoficerskie, rozpisano specjalny podatek.
Jednocześnie Komisariat NRL podjął pertraktacje z władzami niemieckimi i usiłował nakłonić je do przerwania ofensywy przeciw powstańcom.
Powstanie wybuchło w trudnym dla Niemiec okresie nowych walk wewnętrznych (rewolucja listopadowa), jednak po opanowaniu sytuacji w Berlinie w połowie stycznia 1919 r. Niemcy przystąpili do bezwzględnej akcji tłumienia powstania.
Na front wielkopolski ściągnięto dodatkowe jednostki wojskowe wyposażone w artylerię i pociągi pancerne.
Walki miały ostry i krwawy przebieg.
Pod koniec stycznia Niemcy przygotowali kontrofensywę, zamierzając z dwóch kierunków – Bydgoszczy i Szubina oraz Milicza, Rawicza i Krotoszyna – rozciąć Wielkopolskę na dwie części i zniszczyć jej siły zbrojne. Kilkakrotna przewaga liczebna sprzyjała ich działaniom. 29 stycznia rozpoczęli operację, która w ciągu kilku dni doprowadziła do zajęcia mniejszych miejscowości w okolicach Szubina i Rynarzewa. Niezbyt pomyślny dla oddziałów powstańczych przebieg miały też walki na froncie zachodnim. Uporczywe boje toczono w okolicy Nowej Wsi, Babimostu, Kargowej i Kopanicy (6 lutego), gdzie Niemcy zdobyli Kargowę i Babimost.
Jednak pomimo wysiłków, koncepcja rozbicia sił powstańczych zakończyła się niepowodzeniem.
Dla wielkopolskich władz politycznych stało się jasne, iż rosnąca przewaga militarna Niemców może w najbliższym czasie doprowadzić do stłumienia powstania, niwecząc dotychczasowe jego zdobycze. Pożyteczna okazała się taktyka przezorności Komisariatu NRL, deklarującego wolę porozumienia z Niemcami, angażując jednocześnie w sprawę mocarstwa zachodnie, zwłaszcza Francję, aby odebrać przeciwnikowi wyłączność decyzji oraz nie utrudniać rokowań pokojowych.
Prowadzone intensywne konsultacje dyplomatyczne Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu oraz Komisariatu NRL i wsparcie Francji (marszałka Ferdynanda Focha), przyniosły podpisanie rozejmu w Trewirze (16 lutego 1919 r.).Niemcy podpisali dokument rozszerzający układ o zawieszeniu broni z 11 listopada 1918 r. także na front wielkopolski. Mimo oporu rządu i militarystów delegacja niemiecka 16 lutego warunki te musiała zaakceptować. Niemcy mieli jeszcze dość siły do walki z powstańcami, jednak za mało, by wznowić wojnę z koalicją.
W dniu 17 lutego działania wojenne zostały formalnie przerwane. Utrzymywano jednak nadal stan pogotowia wojennego. Warunki rozejmu w Trewirze nie rozstrzygnęły też sprawy przynależności państwowej zaboru pruskiego. Formalnie był on nadal częścią zaboru pruskiego. Obszar wyzwolony przez powstańców znajdował się faktycznie pod władzą Komisariatu NRL i Armii Powstańczej. O jego losach ostatecznie zdecydować miał dopiero traktat pokojowy. Podpisany 28 czerwca 1919 r. traktat wersalski przydzielił Polsce Wielkopolskę oraz Pomorze Wschodnie bez Gdańska.
Opracowała: Mariola Wałkiewicz